مسئله اسراف و قناعات از مفاهيم و گزاره هاي مورد اهتمام دين مبين اسلام است که به بيان هاي مختلف در آيات قرآني و روايات اهل

بيت عليه السلام مورد بحث و تأکيد گسترده اي قرار گرفته است.

معني و مفهوم اسراف :

اسراف در لغت به معني تجاوز و زياده روي است، بنابر اين در مورد اعتقادي و همچنين  در تمام افعال و اعمال انساني متصوران  به  گونه

اي که تجاوز و زياده روي و زياده خواهي از هر چيز ي مصداق اسراف و عامل آن را اسراف مي نامند به گونه اي که انسان درباره خود يا

ديگري چيزي را که دروغ و سزاوار نيست معتقد شود يا در جايگاهي قرار بگيرد که فاقد شايستگي هاي لازم در آن جايگاه  مي باشد .

يا حتي بيهوده تلف نمودن فرصت ها يا وقت گذراني در امور غير ضروري و نيز آنچه که سزاوار تصديق و اعتقادات باور نداشتن مثل ضرورت

اعتقاد به خدا، نبوت، امامت و معاد و …. که از نظائر اسرافند.

قرآن کريم در اينگونه موارد ، نمونه هايي مي فرمايد :

الف) اعتقاد فرعون به ربوبيت خودش :

« يا ايها الملأ ما لکم ما علمتُ لکم من اله غير » ( سوره قصص آيه 38 )

« که براي شما خدايي نمي شسناسم »

پاسخ خداوند به فرعون :

« و ان فرعون لعالٍ في الارض و انه لمن المسرفين » ( سوره يونس آ يه 81 )

« و فرعون برتري طلبيد در زمين و پروردگار عالم او را از مسرفين خواند»

ب) عدم ايمان به خدا ، نبوت ، امامت ، معاد و عدل :

و اين چنين جزا مي دهيم کسي را که از حد بگذراند (اسراف) به پروردگارش ايمان نياورد و عذاب آخرت سخت است .

اسراف و تبذير :

اسراف به معناي تجاوز از حد و زياده روي کردن است ،که آن يا از جهت کميت است ،که صرف کردن مال است در مورد ي که سزاوار

نيست و يا از جهت کيفيت است و آن صرف کردن مال است در موردي که سزاوار است، لکن بيشتراز آنچه شايسته است و از همين

جهت صرف مال را در موردي که سزاوار نيست ( تبذير ) گفته اند. و صرف مال را در زيادتر از آنچه سزاوارمي باشد ( اسراف ) دانسته اند..

اسراف حتي در امور مباح هم جايز نيست :

موضوع صرفه جويي به قدري در اسلام اهميت دارد که علماي اخلاق تأکيد مي کنند سزاوار است مؤ من در امور مباح سعي کند که

اسراف نکند، مانند اسراف در خواب ، بيداري ، حرف زدن ، خوردن چنانکه در حديث است. خدا پر خور و پرخوابي را دشمن مي دارد.

در نکوهش اسراف و تبذير ، و ارزش و جايگاه ميانه روي و بهره گيري صحيح از نعمت هاي الهي در آيات قرآني و روايات اسلامي سخن

فراوان به بيان آمده است. برخي از اين آيات عبارتند از :

اسراف و تبذير در نگاه قرآني :

1- اسراف کاران از اصحاب آتش اند :

« و ان المسرفين هم اصحاب النّار »

« و همانا اسراف کاران همراهان آتش اند » ( غافر / 43)

2- خداوند گمراه کننده مسرفين است :

« کذالک يُضلّ الله من هو مسرفٌ مرتاب »

« و بدينسان گمراه کند خدا هر که را که فزوني خواه و شک آورنده است. » ( غافر / 43)

3- خداوند اسراف کنندگان را دوست نمي دارد :

« و لا تسرفو لا عيب المسرفين »

« اسراف نکنيد چرا که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمي دارد » ( انعام / 141)

4- درست و صحيح مصرف نکردن مبغوض خداوند است :

« کلوا والشربوا و لا تسرفوا انه لا عيبالمسرفين »

« بخوريد و بياشاميد ولي هرگز اسراف نورزيد همانا خداوند اسراف کاران را دوست ندارد»

5- ميانه روي در هرکاري حتي در انفاق پسنديده است :

« والذين اذا انفقوا لم يسرفو و لم يفتروا و کان بين ذالک قواماً »

« و آنانکه گاهي انفاق کنند نه فزون رفتند و نه سخت گيرند و با شد ميان اين اندازه ها»

از تدبر در آيات قرآن کريم بخوبي درمي يابيم که مسئله اسراف در معناي بسيار وسيعي در قرآن بکار برده شده است.

همانگونه که در روايات نيز آمده است اسراف مراتب مختلفي دارد ! به گونه اي که گاهي مختص به خوردن و آشاميدن است و گاهي

ضايع کردن نعمات معنوي ، مادي و حتي استفاده نادرست از امکانات معنوي در زمره ظلم و اسراف اختصاص يافته است.

نکته جالب توجه توصيه قرآن به بازگشت اسراف کنندگان از راهي که در پيش گرفته اند به راه نيکي و صرفه جويي است. از اين رو تأکيد

مي کند که مسرفين از رحمت و بخشش الهي مايوس نشوند . خداي متعال در آيه 27 سوره بني اسرائيل نيز اينگونه تکليف مي کند

که : در فرهنگ اسلامي همانگونه که ديديم، زياده روي در مصرف و استفاده از نعمت هاي مادي را از پائين ترين مراتب اسراف مي داند،

گستردگي مقوله اسراف آنچنان است که حتي در بحث عقايد و اعمال فردي و اجتماعي راه پيدا نموده و به جرأت مي توان گفت : در

هيچ مذهبي به اين اندازه برميانه روي و اعتدال سفارش و تأکيد نشده است.

جايگاه قناعت در روايات :

1- ميانه روي لشگر عقل ؛

« امام کاظم (ع) : در وصيت نامه اي به هشام يکي از لشگريان عقل را ميانه روي از لشگريان جهل زياده روي است.»4

2- بخشش وترحم اسراف کار هم مذموم است :

« حضرت امير (ع) : زياده روي و اسراف مکن زيرا بخشش ( اسراف کار مورد ستايش نيست و تنگدستي او هم مورد ترحم واقع نمي

شود»

3- ميانه روي باعث پايداري نعمت مي شود :

» امام موسي بن جعفر (ع) : به کسي که در زندگي ميانه روي و قناعت کند نعمت او باقي مي ماند و آنکه با تبذير و اسراف زندگي کند

، نعمتش از بين مي رود »6

4- زياده از حد اسراف است :

« اميرالمؤ منين (ع) : هر چيزي بيشتر از اقتصاد ( ميانه روي ) اسراف است »7

علاوه بر اين در سخنان گوهر بار ائمه و ائلياء الهي (ع) اسراف و زياده روي به عنوان عوامل تباهي مال و ثروت و از بين رفتن برکت و

مقدمه و زمينه فقر و تنگدستي ياد شده است.

قناعت فضيلت بزرگان :

در کنار بحث اسراف که همواره در اسلام مورد مذمت قرار گرفته مسئله قناعت از جمله ي خصلت ها و ويژگي هاي ارزشمند براي يک

مسلمان بشمار مي رود، و همواره مورد توجه اسلام و اولياء دين قرار گرفته است. در فرهنگ اسلامي صفت قناعت از جمله صفات

فاضله و اخلاق حسنه و از آن بعنوان وسيله اي که سعادت ابدي آدمي را به دنبال داشته است بي ترديد جاي گرفتن قناعت در فرهنگ

اسلامي و ترويج آن توسط بزرگان اهل فن صرف نظر از جايگاه علمي و تأثيرات شگرفي که در زندگي آدم ها دارد موضوعي کاملاً تثبيت

يافته ي تجربي است که آدمي همواره عدم رعايت آن را از دست دادن فرصت ها و داشته هاي خويش به تلخي تجربه نموده است.

اين تجربه آن زماني تلختر و کشنده است که آسيب زدگي اجتماع و زندگي مردمان بعلت قناعت ناپذيري و گرايش به اسراف و تبذير

باشد. 

امام باقر (ع) مي فرمايد :

« هر که قناعت کند به آنچه که خدا به او مي دهد، غني ترين مردم است ».

در بسياري از کتب اخلاقي خو گيري نفس انسان با صفات برجسته اخلاقي نقطه آغاز حرکت انساني به سمت کمال حقيقي آسماني

بشمار مي آيد.

از جمله اين صفات برجسته، قناعت پذيري و قانع بودن به موهبت هاي خداوند ي است. در حقيقت علماي اخلاق در کنار بيان فضيلت

هاي قناعت ، روش هاي تحصيل اين صفت پسنديده مورد بحث و بررسي دقيق قرار داده اند و به صورت مفصل به اين امر پرداخته اند.

بر اين اساس در مي يابيم که در آموزه هاي ديني ما علاوه بر اينکه مسئله قناعت و صرفه جويي يک مسئله تأثير گذار در جامعه به

حساب مي آيد به ابعاد اجتماعي  آن نيز پرداخته شده و بعنوان يک فضيلت همواره مورد تشويق قرار گرفته است.

به هم پيوستگي اجتماع و اثر پذيري تغيرات زندگي مردم بر يکديگر و ضرورت ، گريز از آسيب هاي طبيعي و غير طبيعي و نيز در نظر

گرفتن نياز هاي روز مره و آينده زندگي نياز آدمي را به رعايت فرهنگ قناعت صد چندان مي کند.

صرفه جويي و قناعت در ابيات و هنر ايراني :

ادباء ، شعرا، هنرمندان ايراني در طول تاريخ به لحاظ دغدغه هاي فراوان از پيامد هاي اسراف سخنان فراواني را در اين زمينه به يادگار

گذاشته اند. سعدي شاعر شيرين سخن ايران در کتاب بوستان سعدي از بدي اسراف و تشويق به صرفه جويي چنين آورده است.

چو کم خوردن طبيعت را .

راه هاي مبارزه با اسراف :

الف ) استفاده از ظرفيت هاي ديني عمومي :

مردم ايران بعلت پيوند با دين و مظاهر مقدس ديني که دارند بخوبي سنت هاي نهادينه شده را مي پذيرند و بر آن مي گمارند.

بيان و آيات قرآن کريم و احاديث نوراني معصومين عليه السلام در مذهب اسراف و ترغيب به صرفه جويي بهترين راه کارعمومي سازي و

نهادينه سازي فرهنگ صرفه جويي و پرهيز از اسراف است .

ب ) باز نگري وقايع تاريخي و رخدادهاي طبيعي :

به تصوير کشيدن سرانجام اسراف کاران در همه طبقات اجتماعي و پيوند آنها با اتفاقات طبيعي از جمله عوامل باز دارنده اسراف گرايي و

سوق دادن جامعه به سمت و سوي قناعت و صرفه جويست بي گمان در اين قسمت بيشترين نقش را رسانه هاي جمعي بويژه راديو و

تلويزيون مي تواند ايفا نمايد.

ج ) ارتباط بخشي بلاياي طبيعي به موضوع اسراف :

به نظر مي رسد مسائلي نظير کم آبي ، خشکسالي و …. بهترين دلايل اثبات بدي اسراف و مفيد بودن قناعت در زندگي روزمره است.

براي مبارزه با اسراف و ترويج مصرف صحيح، به ريشه ها بايد استناد در اين ميان خود خشکسالي و کم آبي و … دليل بسيار خوبي

براي وادار نمودن جامعه به اهتمام در قناعت و صرفه جويي است. البته غافل نمائيم ناهماهنگي عملکرد برخي دستگاه هاي فرهنگي

خاصه صدا و سيما با گفتار ها و تذکرات دلسوزان خود عامل مهم در بي توجهي به مصرف درست و گرايش به اسراف و ريخت و پاش

هاي غير ضروري مي باشد. به عنوان مثال با وجود اين همه تبليغ از مد گرايي و تجمل گرايي با صرفه جويي و نهادينه ساختن فرهنگ آن

در جامعه بهيچ عنوان سازگاري ندارد و اسراف از پائين ترين مرتبه شروع  .